Prawo chełmińskie na ziemiach polskich
Podstawą bogactwa średniowiecznych państw było nie tylko rolnictwo, żyzne ziemie i hodowla zwierząt. Coraz większą rolę odgrywały zasobne miasta, czerpiące dochody z handlu i rzemiosła. W celu sprawnej organizacji życia miejskiego powstawały akty prawne, regulujące kwestie administracyjne, ekonomiczne i społeczne. Jednym z nich – obowiązującym na ziemiach polskich – było prawo chełmińskie.
28 grudnia 1233 roku wielki mistrz zakonu krzyżackiego Hermann von Salza i mistrz krajowy Hermann von Balk wydali dokument dotyczący lokacji Torunia i Chełmna. Prawo chełmińskie nawiązywało do prawa magdeburskiego, flamandzkiego oraz śląskiego prawa górniczego. Jasne i przejrzyste przepisy, dające osadnikom prawa i przywileje samorządowe i gospodarcze, miały ich zachęcić do osiedlania się na ziemiach należących do państwa zakonnego. Prawo chełmińskie w 1476 roku stało się, z woli króla Kazimierza Jagiellończyka, podstawowym prawem krajowym w Prusach Królewskich i obowiązywało do rozbiorów Polski. Od XIII do XVI w. lokowano ponad 200 miast i 1000 wsi na prawie chełmińskim: na terenie Pomorza, Kujaw, Mazowsza, Podlasia, ziemi dobrzyńskiej, a nawet Litwy, Wołynia, Siedmiogrodu i Rumunii.
Miasta, które powstały na bazie prawa chełmińskiego otrzymywały, niezwykle korzystne przywileje. Mieszczanie dysponowali własnym sądownictwem i samorządem (ława i rada miejska), mogli prowadzić swobodną wymianę handlową bez cła i innych opłat. Przyjęty akt prawny regulował również kwestie spadkowe – według wcześniej obowiązujących przepisów po zmarłym dziedziczyć mogli wyłącznie synowie, według nowych – także kobiety i krewni z linii bocznych. Oprócz tego wprowadzono zunifikowany system miar i wag (niezwykle ważną rzecz przy transakcjach międzynarodowych), system karny, cywilny i regulacje mennicze. Nowe zasady prawne pozwalały mieszczanom na swobodne sprzedawanie dóbr, budowanie młynów wodnych, określało wysokość podatku powszechnego płaconego władzy zwierzchniej, czyli zakonowi, ustalało sposób odbywania służby wojskowej. Wprowadzone przepisy obowiązywały nie tylko na terenie miast. Musieli ich przestrzegać również rycerze i ludność wiejska. Ich nagminne łamanie przez zakon krzyżacki było jedną z przyczyn buntu miast pruskich w 1454 roku i wybuchu wojny trzynastoletniej z Królestwem Polskim.
Wielokrotnie spisywano i modyfikowano rozporządzenia prawa chełmińskiego. Najważniejsze kodyfikacje sporządzono w latach: 1580, 1594 i 1598 (korektura pruska). Oryginalny dokument lokacyjny Chełmna i Torunia spłonął niestety w 1244 roku, ale w 1251 roku odnowiono go i sporządzono w dwóch potwierdzonych egzemplarzach dla każdego z miast. Zachowały się one do dnia dzisiejszego: toruński w tamtejszym Archiwum Państwowym, a chełmiński w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie – Dahlem w Niemczech.
Bogusław Bogucki