Podstawą bogactwa średniowiecznych państw było nie tylko rolnictwo, żyzne ziemie i hodowla zwierząt. Coraz większą rolę odgrywały zasobne miasta, czerpiące dochody z handlu i rzemiosła. W celu sprawnej organizacji życia miejskiego powstawały akty prawne, regulujące kwestie administracyjne, ekonomiczne i społeczne. Jednym z nich – obowiązującym na ziemiach polskich – było prawo chełmińskie.

28 grudnia 1233 roku wielki mistrz zakonu krzyżackiego Hermann von Salza i mistrz krajowy Hermann von Balk wydali dokument dotyczący lokacji Torunia i Chełmna. Prawo chełmińskie nawiązywało do prawa magdeburskiego, flamandzkiego oraz śląskiego prawa górniczego. Jasne i przejrzyste przepisy, dające osadnikom prawa i przywileje samorządowe i gospodarcze, miały ich zachęcić do osiedlania się na ziemiach należących do państwa zakonnego. Prawo chełmińskie w 1476 roku stało się, z woli króla Kazimierza Jagiellończyka, podstawowym prawem krajowym w Prusach Królewskich i obowiązywało do rozbiorów Polski. Od XIII do XVI w. lokowano ponad 200 miast i 1000 wsi na prawie chełmińskim: na terenie Pomorza, Kujaw, Mazowsza, Podlasia, ziemi dobrzyńskiej, a nawet Litwy, Wołynia, Siedmiogrodu i Rumunii.

Miasta, które powstały na bazie prawa chełmińskiego otrzymywały, niezwykle korzystne przywileje. Mieszczanie dysponowali własnym sądownictwem i samorządem (ława i rada miejska), mogli prowadzić swobodną wymianę handlową bez cła i innych opłat. Przyjęty akt prawny regulował również kwestie spadkowe – według wcześniej obowiązujących przepisów po zmarłym dziedziczyć mogli wyłącznie synowie, według nowych – także kobiety i krewni z linii bocznych. Oprócz tego wprowadzono zunifikowany system miar i wag (niezwykle ważną rzecz przy transakcjach międzynarodowych), system karny, cywilny i regulacje mennicze. Nowe zasady prawne pozwalały mieszczanom na swobodne sprzedawanie dóbr, budowanie młynów wodnych, określało wysokość podatku powszechnego płaco­nego władzy zwierzchniej, czyli zakonowi, ustalało sposób odbywania służby wojskowej. Wprowadzone przepisy obowiązywały nie tylko na terenie miast. Musieli ich przestrzegać również rycerze i ludność wiejska. Ich nagminne łamanie przez zakon krzyżacki było jedną z przyczyn buntu miast pruskich w 1454 roku i wybuchu wojny trzynastoletniej z Królestwem Polskim.

Wielokrotnie spisywano i modyfikowano rozporządzenia prawa chełmińskiego. Najważniejsze kodyfikacje sporządzono w latach: 1580, 1594 i 1598 (korektura pruska). Oryginalny dokument lokacyjny Chełmna i Torunia spłonął niestety w 1244 roku, ale w 1251 roku odnowiono go i sporządzono w dwóch potwierdzonych egzemplarzach dla każdego z miast. Zachowały się one do dnia dzisiejszego: toruński w tamtejszym Archiwum Państwowym, a chełmiński w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie – Dahlem w Niemczech.

Bogusław Bogucki