Każdemu Polakowi ruiny zamku w Kruszwicy kojarzą się natychmiast z legendarną Mysią Wieżą, w której schronił się znienawidzony przez lud książę Popiel, a po którym rządy przejęli Piastowie. Niestety prawda o zamku rozwiewa piękny mit – zbudował go w XIV wieku król Kazimierz Wielki.

Na wyspie (obecnie półwyspie) jeziora Gopło, nieopodal miejsca, w którym znajdował się wczesnośredniowieczny gród, zniszczony w 1331 roku podczas wojny polsko-krzyżackiej, król Kazimierz Wielki około połowy XIV wieku zbudował zamek. Murowana warownia z cegły, wzniesiona na kamiennych fundamentach, była pierwotnie założeniem czworobocznym składającym się z murów obronnych z ośmioboczną wieżą w narożniku zachodnim, z domu mieszkalnego przylegającego do kurtyny muru obronnego oraz z bramy. Dominujący element architektoniczny zamku stanowiła wieża o wysokości około 32 m. Wejście do niej było możliwe z ganku strzeleckiego wieńczącego mur obronny, którego wysokość wynosiła około 11 m. Wjazd na zamek mieścił się od północnego-wschodu i prowadził przez bramę wysuniętą przed lico muru obwodowego i przez zwodzony most.

Po pożarach w 1519 i 1591 roku zamek został odbudowany i przystosowany do nowych potrzeb urzędujących w nim starostów.

Wiadomo, jak wyglądał zamek w roku 1657, czyli tuż przed zniszczeniem go przez Szwedów. Z tego roku bowiem pochodzi rycina Erika Dahlbergha, przedstawiająca zamek 
w całej okazałości, z wieżą zwieńczoną strzelistym dachem, z kilkupiętrowymi zabudowaniami wewnątrz murów obronnych; całość otaczała drewniana palisada, a przez fosę prowadził drewniany zwodzony most. Po zniszczeniu przez Szwedów zamek opuszczono, 
a w XVIII i XIX wieku rozebrano. Zachowała się tylko wieża z fragmentami przylegających do niej murów obronnych. Obecnie, po przeprowadzonych badaniach archeologicznych, uczytelniono przebieg murów obronnych, a także częściowo zrekonstruowano bramę oraz zwodzony most.

Ruiny zamku objęte są ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków z 9 lutego 1933 roku.

Leszek Kotlewski