W 1454 roku rozpoczęła się wojna trzynastoletnia, będąca jedną z najważniejszych kampanii prowadzonych przez państwo polskie w całym okresie jego istnienia. Polska toczyła ją z zako­nem krzyżackim, który od XIII wieku stanowił dla niej zagrożenie. W tym samym roku szlachta polska podjęła próbę ograniczenia władzy królewskiej i zaczęła walkę o przy­znanie jej szczególnych praw.

W lutym 1454 roku na terenie państwa zakonnego doszło do buntów miast pruskich, które chciały uznać zwierzchność króla Polski Kazimierza Jagiellończyka. Po serii skoordynowanych i z dawna zaplanowanych ataków załogi krzyżackie zaczęły kapitulować, a miesz­czanie ogłosili suwerenność i wezwali wojska polskie. 22 lutego król Kazimierz wypowie­dział wojnę Krzyżakom, a 6 marca formalnie włączył do Polski ziemie pruskie. Po tych początkowych sukcesach król zaczął gromadzić armię. Okazało się jednak, że rycerstwo nie chce walczyć za darmo… Szlachta wielkopolska zebrana pod Cerekwicą wymusiła na Jagiellończyku nadanie specjalnych prerogatyw, które pozwalały jej na udział w zarządzaniu państwem. Rycerze nie sprawdzili się jednak na polu bitwy. Już 18 września pod Chojnicami świetnie zorganizowana armia zakonna, która w czasie walki wykorzystywała nie tylko konnicę, ale również uzbrojoną w broń palną piechotę, artylerię i wozy bojowe, zadała klęskę Polakom niedysponującym takimi środkami. Aby odnieść sukces, należało najpierw zreformować polskie siły zbrojne, ale to wymagało nakładów pieniężnych, a takich dużych sum polski król nie miał. Musiał więc znowu zdać się na wolę szlachty, która wykorzystując trudną sytuację, zaczęła domagać się przyznania jej kolejnych praw.

Dnia 11 listopada w Nieszawie (dzisiejszy Zamek Dybowski) Kazimierz Jagiellończyk wydał przywilej dla rycerstwa małopolskiego, który w następnych dniach został rozciągnięty również na Wielkopolskę i inne ziemie królestwa. Najważniejsze postanowienia statutów dotyczyły przede wszystkim stanu prawnego szlachty. Ograniczały one również w znacznym stopniu władzę królewską. Król nie mógł już stanowić nowych praw, nakładać nadzwyczajnych podatków i zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich, czyli reprezentacji rycerstwa. W praktyce oznaczało to, że musiał mieć zgodę szlachty, gdyby chciał wypowiedzieć wojnę. Na mocy postanowień zrównano szanse Małopolan i Wielkopolan starających się o nominacje na dworze, wprowadzono zakaz łączenia urzędów kasztelana i wojewody z urzędem starosty (ten ostatni był urzędnikiem królewskim z szerokimi kompetencjami sądowniczymi), uregulowano uprawnienia wojewodów i kasztelanów, zniesiono ograniczenia handlu, zaostrzono kary przewidziane za ukrywanie zbiegłych chłopów  i cofnięto przywileje nadane wcześniej Żydom.

Statuty nieszawskie odgrywają szczególną rolę w dziejach Polski, ponieważ rozpoczynają nowy etap w jej rozwoju. Poskutkowały osłabieniem centralnej władzy i wzrostem znaczenia szlachty, która przejęła szereg priorytetowych uprawnień, przysługujących wcześniej królowi. W ten sposób stały się one jednym z najważniejszych symboli kształtu­jącej się w kraju demokracji szlacheckiej.

Bogusław Bogucki