KOHR Klub Odkrywców Historii Regionu

Jest bardzo dobrym przykładem możliwości inżynierii wojskowej końca XVIII wieku. Do końca niezbadana i niedostępna dla przypadkowych zwiedzających, budzi podziw i prowokuje swą tajemniczością do wejścia poza wały i mury obronne, a nade wszystko do podziemi.

W 1772 roku – po pierwszym rozbiorze – prawie całe Pomorze Nadwiślańskie znalazło się pod panowaniem pruskim. Król Fryderyk II uznał wtedy, że w Grudziądzu jak najszybciej trzeba zbudować silną i nowoczesną twierdzę, gdyż Gdańsk i Toruń ze swoimi wielkimi umocnieniami nie zostały jeszcze wtedy włączone do Królestwa Prus. Przestarzałe twierdze w Tczewie i Malborku nie nadawały się do rozbudowy, a w dodatku były zbyt daleko położone od granicy państwa. 

Wykonanie projektu nowej twierdzy król powierzył Magdalene Touros hrabiemu d’Heinze. On też miał kierować jej budową. Umocnienia planowano wznieść na kępie wiślanej w Grabowie, niedaleko Kwidzyna. 

Projekt twierdzy powstał już w 1773 roku, a już rok później, w 1774 roku rozpoczęto pierwsze prace budowlane. W 1775 roku hrabia d’Heinze został jednak odwołany ze stanowiska, a na jego miejsce król powołał kapitana Paula von Gontzenbacha. Wówczas wystąpiły nieoczekiwane trudności techniczne. Na początku 1776 roku rzeka zniszczyła prawie całkowicie pierwsze umocnienia. Dlatego też kapitan Gontzenbach zaproponował Fryderykowi II zmianę lokalizacji.

Na miejsce budowy wybrano teren położony na skarpie wiślanej na północ od miasta i zamku w Grudziądzu (na wysoczyznowej Kępie Nowej Wsi, zwanej obecnie także Kępą Forteczną). Fryderyk II osobiście wizytował teren przyszłej budowy 6 czerwca 1776 roku i dzień ten oficjalnie uznano za rozpoczęcie prac budowlanych. Pamiątkowy kamień z tą datą znajduje się w Muzeum Miejskim w Grudziądzu, a kopia – na dziedzińcu cytadeli. 

Prace trwały jednak już od wiosny 1776 roku – wyrównano teren, zasypano liczne źródła i wąwozy oraz palowano teren na obszarach podmokłych. Prace murarskie zaś rozpoczęły się w sierpniu tego roku. W ich trakcie wykorzystano zapasy materiałów, siłę roboczą i pieniądze zgromadzone wcześniej na budowę umocnień w Grabowie. 

Poszczególne fragmenty umocnień zaczęto stawiać od południa, od murów donżonu. Następnie powstały bastiony i raweliny, a na samym końcu – droga kryta i lunety. Od południa rozpoczęto też kopanie chodników podziemnych – najpierw wykopano chodniki komunikacyjne donżonu i bastionów. Początkowo szalowano je drewnem, a na końcu obmurowano cegłą. 

W 1777 roku kontynuowano niwelowanie i profilowanie terenu, budując odpowiednio nachylone stoki bojowe. Umacniano także stale osuwającą się skarpę wiślaną. Wymurowano kazamaty południowych kleszczy donżonu oraz bastion I. W następnym roku kontynuowano też budowę kazamatu donżonu i bastionów. Z powodu trwającej właśnie wojny Prus o sukcesję bawarską prace budowlane uległy znacznemu spowolnieniu. Dopiero w 1780 roku przystąpiono do intensywnych robót. Zakończono budowę donżonu, położono fundamenty Wielkiego Magazynu, a także wymurowano podziemne chodniki komunikacyjne. Do 1782 roku ukończono usypywanie niemal wszystkich bastionów. W latach 1783-84 rozpoczęto murowanie rawelinów. W pierwszej kolejności powstały pozbawione bram wjazdowych raweliny I i IV. Wymurowano też galerię komunikacyjną w przeciwskarpie i rozpoczęto kopanie chodników kontrminowych pod stokiem. 

W 1785 roku twierdza była właściwie gotowa z wyjątkiem niektórych obmurowań rawelinów i lunet oraz obwałowań ziemnych. Z planowanych około 58 km tuneli podziemnych wykopano prawie 10 km. W 1786 roku zakończono budowę twierdzy właściwej. Łączny koszt przekraczał prawdopodobnie 4 miliony talarów. 

Nie był to jednak koniec prac budowlanych w ówczesnej twierdzy. W latach 1788-90 postawiono potężne dzieło rogowe, mające bronić newralgicznego podejścia do fortecy 
 od strony miasta. Na początku XIX wieku przystąpiono do budowy dzieła koronowego na północnym froncie obrony. Ze względów finansowych powstały jednak tylko fundamenty. 
 W latach 1803-06 wzniesiono na tym odcinku dzieło forteczne o narysie poligonalnym – tzw. kleszczowe słoniczoło.

W czasie wojen napoleońskich twierdza przeszła swój chrzest bojowy. Odegrała ważną rolę w trakcie kampanii napoleońskich. Przetrwała oblężenie, co świadczyło o jej dużych możliwościach obronnych.

Każdy, kto zwiedzi cytadelę, na pewno będzie tu powracał. Zdaniem wielu, nawet kilkakrotne zwiedzanie fortyfikacji nie zniechęca do ponownych odwiedzin, gdyż każdy pobyt w tym niezwykłym miejscu rodzi potrzebę ponownego jej obejrzenia. 

Marian Rochniński