KOHR Klub Odkrywców Historii Regionu

Takie układ umocnień czyni miasto niezwykle atrakcyjnym miejscem dla historyków wojskowości.

Fortyfikacje grudziądzkie zbudowano po to, by mogły skutecznie bronić miasta i garnizonu, które od momentu powstania w latach 1876-1879 mostu kolejowo-drogowego, dużej i ważnej przeprawy przez Wisłę, pełniły funkcję przyczółka mostowego.

Rozbudowa umocnień grudziądzkiej twierdzy miała też związek z wyraźnym w tym czasie ochłodzeniem stosunków między Rzeszą Niemiecką a Rosją. W zaistniałej sytuacji wzmocnienie strategicznych punktów obronnych państwa niemieckiego na wschodzie stało się koniecznością.

Początkowo planowano ufortyfikowanie tylko trzech głównych wzniesień wokół Basenu Grudziądzkiego. Były to: Kępa Strzemięcińska, Księże Góry i Kępa Forteczna, 
 na której zamierzano rekonstruować starą cytadelę. Miejsca te nie zostały wybrane przypadkowo – rozlokowana na wzniesieniach artyleria mogła skutecznie powstrzymywać atak przeciwnika, nie tylko artylerii, ale także piechoty, a nawet kawalerii.

W latach 1891-1908 – w odległości od 1,5 km do 7 km od środka twierdzy – wzniesiono główne obiekty fortyfikacyjne. Następnie w powstałe przestrzenie pomiędzy nimi, 
 w tzw. międzypola, wkomponowano inne obiekty fortyfikacyjne, takie jak: schrony piechoty i baterie artylerii. 

Pierścień fortów tworzy kilka podstawowych grup. Są to fortyfikacje: Kępy Strzemięcińskiej, Południowego Frontu Nizinnego, Gór Księżych, fort Dąb, fortyfikacje Kępy Fortecznej oraz ufortyfikowany most kolejowo-drogowy i schron łączności. W odróżnieniu od innych twierdz pruskich forty grudziądzkie były skromniejsze, nie miały np. murowanych stoków ani głębokich fos bronionych kaponierami. Było to zresztą zgodne z panującymi wówczas trendami. Fosy były suche, otoczone kratą forteczną, z gęstą siecią drutu kolczastego. Obronę fosy prowadzono od czoła, ze stanowiska na wale fortecznym. Na szczycie wału umieszczono charakterystyczne ślimakowe stanowiska obserwacyjne z ocynkowanej blachy.

Dużą wagę przykładano do maskowania zbudowanych obiektów. Forty grudziądzkie były niemal całkowicie niewidoczne od przedpola. 

Podstawowym typem nowych obiektów fortyfikacyjnych były tzw. forty piechoty, wyposażone w duży schron główny i wartownie wbudowane w otaczający je wał. Jedynie obiekty Księżych Gór swą budową i usytuowaniem przypominały tzw. forty rozproszone, typowe dla niemieckiej szkoły fortyfikacyjnej końca XIX wieku. 

Kluczową rolę w systemie obrony odgrywały umocnienia na Wielkiej Księżej Górze. Był to zdecydowanie najpotężniejszy fort na wschodnich granicach Cesarstwa Niemiec. Wyposażono go w broń pancerną, taką jak: bateria pancerna haubic 4 x 15 cm wz.93, pięć stanowisk dla przewoźnych wież pancernych działek 53 mm, a także w ziemną baterię dla sześciu dział o kalibrze 12 cm, w specjalny dwukomorowy schron sanitarny oraz schron amunicyjny i cztery schrony piechoty. Całość systemu obrony pierścienia wewnętrznego twierdzy uzupełniały baterie artylerii: dwie – tzw. „półpancerze” – dysponowały trzema armatami 105 mm w wieżach zbliżonych do wież okrętowych, zaś jedną ziemno-betonową baterię wyposażono w sześć dział tego samego kalibru. 

Nieregularny – z powodu niekorzystnych warunków terenowych – obwód pierścienia wewnętrznego twierdzy grudziądzkiej tworzyło czternaście dzieł fortecznych oraz dzieło rogowe cytadeli – Fort Kościuszki i Feste Courbière – Cytadela – Fort Mestwina – Fort Poniatowskiego.

Większość fortów oraz niektórych umocnień obronnych Grudziądza wchłonęła zabudowa miejska. Można je jednak łatwo odszukać dzięki przewodnikom. Warto przyjrzeć się im bliżej i w ten sposób pogłębić swoją wiedzę nie tylko z dziejów wojskowości, ale i z historii regionu. 

Marian Rochniński