KOHR Klub Odkrywców Historii Regionu

Sama analiza rozmieszczenia poszczególnych obiektów nie wystarczy, aby zrozumieć rolę, jaką – w założeniu strategów wojskowych – miały odegrać w przypadku obrony Grudziądza. Pomoże w tym lektura literatury fachowej. Dzięki niej zwiedzający poznają okoliczności powstania twierdzy i dowiedzą się, jak przebiegała jej obrona w czasie działań wojennych.

Niemcy, przewidując wybuch wojny w 1914 roku, przystąpili do rozbudowy twierdzy. Prace rozpoczęto równocześnie na obu brzegach Wisły w odległości od 6,5 do 9 km od środka twierdzy. Kontynuowano je w 1915 roku.

Trzon obrony stanowiły betonowe SCHRONY PIECHOTY (IR – Infanterieraum), tworzące szkielet fortyfikacji polowych. Niektóre z tych schronów znajdowały się na przedpolu pasa fortów, inne usytuowano w taki sposób, aby wzmacniały pierścień wewnętrzny fortów. Taką funkcję pełnił na przykład obiekt leżący na zachód od fortu Lasek Miejski. 

Pas schronów (w odróżnieniu od pierścienia wewnętrznego) przebiegał po obu stronach Wisły.Schrony piechoty – zgodnie z założeniem architektów – pełniły funkcję biernych schronów bojowych. Znajdowało się w nich kilka pomieszczeń. Jednym z nich było małe pomieszczenie kazamatowe flankujące – pełniące funkcję bojową i broniące fasady wejściowej schronu, a w czasach pokoju wykorzystywane jako latryna. Na przeciwległym skrzydle schronu znajdowała się zazwyczaj kuchnia, a obok niej – w niektórych schronach – także maszynownia i stacja pomp. W pobliżu schronów, które nie były wyposażone w pompownie, budowano tzw. stacje wodne (Wasserstation). 

Pomieszczenia wentylowano w sposób mechaniczny, czerpnie powietrza osłoniała charakterystyczna perforowana płyta. Większość obiektów IR miało osiem komór, tylko nieliczne – pięć i sześć. Stropy pomieszczeń żołnierskich były przesklepione koliście i wzmocnione blachą falistą. Korytarz wzdłuż fasady wzmacniały poprzeczne pasy lekko pofalowanej blachy. 

Duże schrony piechoty mogły pomieścić do osiemdziesięciu żołnierzy i oficerów. Schrony wzniesiono w takich miejscach, aby nie były zbyt widoczne – po przysypaniu ziemią i zamaskowaniu zielenią trudno je było wypatrzeć od strony przedpola. 

Nie wiadomo dokładnie, ile schronów zbudowano wokół Grudziądza. Do dnia dzisiejszego nie udało się ustalić położenia około czterdziestu, a być może nawet pięćdziesięciu z nich.

Większość obiektów pierścienia zewnętrznego zachowała się w dobrym stanie 
 i można je bez przeszkód zwiedzać. Jednak nie wszystkie. Niektóre pełnią funkcje magazynów, inne – wysadzone w powietrze – przetrwały w postaci ruin i nie są zbyt atrakcyjne dla typowego turysty.

Warto dodać, że w pobliżu dużych schronów piechoty budowano małe schrony bierne, jedno- lub dwukomorowe o sklepieniu wzmocnionym podłużnymi pasmami (czy tak ma być?) blachy lub blachą falistą. Wykorzystywano je jako wartownie, miejsca dowodzenia, stacje wodne, pomieszczenia obserwatorów artylerii z towarzyszącymi wieżami obserwacyjnymi, szamba, schrony amunicyjne, cysterny. 

Na lewym brzegu Wisły przetrwały prawie wszystkie. Jedynie schrony piechoty IR 6 
 i IR 9 oraz schron dowodzenia zostały całkowicie zburzone i nie ma po nich śladu. Zasypano schron piechoty IR 11, schron IR 13 i stację wodną. Inne obiekty, takie jak stacje wodne, wieże obserwacyjne, stanowisko dowodzenia, wartownie, szamba oraz schron amunicyjny 
 i schrony cystern, można dziś zobaczyć na szlakach turystycznych na prawym i lewym brzegu Wisły – w zewnętrznym pierścieniu twierdzy grudziądzkiej.

Zewnętrzny pierścień obronny dawnej twierdzy Grudziądz zasługuje na uwagę, ponieważ stanowi jedno z największych – nie tylko w regionie kujawsko-pomorskim – zespołów schronów biernych piechoty i fortecznych urządzeń technicznych, które powinno zostać objęte należytą ochroną.

Marian Rochniński