KOHR Klub Odkrywców Historii Regionu

Fort XIII w Toruniu należy do ostatnich z serii około osiemdziesięciu tego typu fortów, wzniesionych przez służby fortyfikacyjne Cesarskich Niemiec, typu wypracowanego przez Komitet Inżynierski Sztabu Generalnego na początku lat siedemdziesiątych XIX wieku. Jest jednym z najlepiej zachowanych  w Toruniu standardowych fortów artyleryjskich – głównych. Od chwili zbudowania aż do dziś pozostaje na terenie wojskowym

Fort XIII – Warownia Karola Kniaziewicza (w czasach niemieckich Feste VI, od 1894 roku Fort VI – Winrich von Kniprode) – został zbudowany w latach 1880-1885 jako jeden z ostatnich fortów głównych w pierwszej fazie budowy Twierdzy Toruń. Fort XIII przeznaczono dla załogi zajmującej się obsługą dział – artylerzystów (300) oraz dwóch kompanii piechoty i żołnierzy innych formacji (500). Łącznie w forcie mogło przebywać około 800 żołnierzy wszystkich specjalności wojskowych i zawodów, którzy byli niezbędni, aby zapewnić sprawne i efektywne funkcjonowania fortu artyleryjskiego. Obiekt miał 14 stanowisk ogniowych (działo­bitni dla ciężkich dział wałowych kalibru 15 cm na łożach kołowych). Każde z nich było obsługi­wane przez 9 artylerzystów. Do obrony przeznaczono też 4 etatowe ciężkie moździerze kaliber 21 cm, do których przydzielono 6 kanonierów, i umiejscowiono je na obu dziedzińcach fortu.
W kaponierach rozmieszczono najpierw stare gładkolufowe armaty o średnicy 12 cm, ładowane odtylcowo, wyposażone w zamek śrubowy, a w 1886 roku – przeciwszturmowe pięciolufowe działka rewolwerowe (Rewolwer-Kanone) kalibru 37 mm Hotchkiss-Gruson. W kaponierach barkowych założono je na łożu naściennym, a w kaponierze głównej - na łożu kazamatowym mocowanym na stanowisku za pomocą uchwytów umieszczonych w podłodze. Działka te, tak jak moździerze, obsługiwało aż 6 kanonierów. Ponadto na stanowisku tradytora przewidywano użycie 2 armat 8,8 cm Gruson.
Do 1914 roku fort wykorzystywano przede wszystkim do celów szkoleniowych – okre­sowo pod kierunkiem wyspecjalizowanej kadry doskonalili swe umiejętności żołnierze niemieccy. W okresach wolnych od ćwiczeń dozór nad obiektem sprawowała warta garnizonowa.
W pierwszych dniach I wojny światowej w forcie stacjonowała stała załoga, przygoto­wana na wypadek nieoczekiwanego rozpoczęcia działań wojennych. Obejmowała jedną kom­panię piechoty, obsługę dział i działek oraz karabinów maszynowych. Istotne wsparcie stanowił dla niej pluton pionierów.
W 1920 roku obiekt wojskowy przejęły polskie siły zbrojne. Przemianowano go wówczas na Warownię Karola Kniaziewicza, aby uczcić pamięć słynnego generała. W okresie międzywojennym mieścił się w nim kolejno: Obóz dla Internowanych Rosjan, garnizonowe więzienie żandarmerii wojskowej i pododdział 31 pal, a w 1939 roku stanowisko dowodzenia – sztab Armii Pomorze.
W czasie II wojny światowej fort pełnił funkcję obozu dla jeńców wojennych Stalag XXA. Początkowo przetrzymywano tu żołnierzy polskich, a od 1940 roku głównie jeńców brytyjskich wziętych do niewoli niemieckiej w Norwegii, pod Dunkierką, na Krecie, w Tobruku, we Wło­szech i w Holandii.
Fort XIII znajduje się w południowej części miasta na północnym skraju poligonu wojskowego na ulicy Okólnej. Mieści się w nim izba muzealna tzw. „Izba Żołnierskiej Pamięci”. Przed wejściem do fortu stoi pomnik poświęcony pamięci jeńców brytyjskich. Obiekt można zwiedzać po uzyskaniu zgody dowódcy jednostki wojskowej.

Marian Rochniński