KOHR Klub Odkrywców Historii Regionu

Fort XII Władysław Jagiełło (teren poligonu artyleryjskiego na Podgórzu) to fort pośredni. Zbudowano go w latach 1887-1889. Początkowo posiadał tylko numer „Z.W. Va”, dopiero później nadano mu nazwę „Fort Va Urlich von Jungingen”, zaś w roku 1920 przemianowano go na „Fort XII Warownia Władysława Jagiełły”.

Obiekt ma kształt trapezu i budową przypomina Fort VI . Jego czoło i barki stanowią wały ziemne ze stanowiskami dla piechoty i 6 działobitniami lekkich dział, rozdzielonymi 5 schronami z wyjściami na drogę wałową. Po prawej stronie – również ziemnej – nasady znajduje się nie wielki blok wjazdowy z bramą na poziomie dna fosy. Zasadniczy blok koszarowy usytuowano w głębi fortu pod wałem czoła. Główny ciąg komunikacyjny łączył blok wjazdowy z koszarowym wzdłuż prawego skrzydła fortu. Zakończony był wjazdem na wewnętrzny dziedziniec fortu. Pod wałem lewego skrzydła mieścił się pomocniczy ciąg komunikacyjny. Wjazd do fortu prowa­dził przez niewielki pięcioboczny dziedziniec ze schronem wartowni i dalej po metalo­wym zwodzonym moście do bloku koszarowego.

Fort otaczała sucha fosa o obmurowanej przeciwskarpie z galerią komunika­cyjną na odcinkach obu barków i czoła. Skarpa fortu była ziemna, a u jej podstawy znajdował się płot forteczny. W nasadzie przeciwskarpa fosy była ziemna z kratą forteczną, a skarpa nisko obmurowana i zabezpieczona kratą. Odcinki fosy barków i czoła broniły kojce przeciwskarpowe, nasady – dwustronna kaponiera przyległa.

Na przeciwskarpie fosy znajdowała się wąska droga straży ze stokiem, osło­nięta zasiekami ukrytymi za przedstokiem. W czasie pokoju warownia służyła jako koszary dla wojska. W forcie mogła przebywać 1 kompania piechoty stanu wojennego, tj. ok. 250 żołnierzy, oraz obsługa dział flankujących fosy, tradytory i przyległą baterię skrzydłową. W 1893 roku w forcie zainstalowano dwie pancerne wieżyczki obserwacyjne W.T. 90. W roku 1908 opasano stoki warowni przeszkodami z drutu kolczastego na słupkach żelaznych i zamaskowano je krzewami.

W 1914 roku zrobiono trawersowe wejścia na głównym korytarzu i wyjściach na wał. Zbudowano też dwa małe schrony – wartownie na przeciwskarpie fosy fortu. Na stoku bojowym fortu XII – od strony miasta – dodatkowo postawiono podwójny schron tradytora. Obiekt wykorzystywano czasem do ćwiczeń doświadczalnych. Do 1920 roku usunięto z fortu wszelkie urządzenia techniczne.

W 1920 roku w Forcie XII mieścił się Obóz Internowanych Nr 15 w Toruniu. Był on też miejscem skoszarowania kompanii wartowniczej, w którym przetrzymy­wano żołnierzy. Po likwidacji obozu fort od 1923 roku aż do 1939 roku służył Centralnej Szkole Strzelań do zakwaterowania pododdziałów artylerii Wojska Polskiego przybywających na toruński poligon na ćwiczenia.

Od października 1939 roku w forcie przebywali polscy jeńcy wojenni wzięci do niewoli w bitwie nad Bzurą. Obiekt służył później także żołnierzom Wehrmachtu ćwiczącym na toruńskim poligonie. Od 1941 roku przetrzymywano w nim radzieckich jeńców wojennych (ok.2500). W 1943 roku przywieziono tu około 1000 internowa­nych żołnierzy armii włoskiej.

Pod koniec lat 50. XX wieku zniszczono schrony i oskarpowanie fosy oraz galerię przeciwskarpową z kaponierami. Zabrano kratę forteczną i cegłę z rozebra­nych elementów fortu. Od 1945 roku aż do dziś fortem zarządza administracja wojskowa. Jego teren jest niedostępny dla zwiedzających.

Marian Rochniński