KOHR Klub Odkrywców Historii Regionu

Fort IX Bolesław Chrobry (ul. Szosa Okrężna 9) zbudowano w latach 1882-1885 jako fort artyleryjski pośredni. Jest on najmniejszym fortem toruńskim o kształcie pięcioboku. To nietypowy dwuwałowy fort artyleryjski, zbliżony kształtem do fortu głównego, jednak w porównaniu do niego silnie zredukowany zarówno pod względem wielkości, jak i wyposażenia. Zadaniem fortu była ochrona twierdzy od strony zachodniej. Zasięg dział baterii sięgał do przyległych miejscowości Czarne Błota – Stary Toruń – Nieszawka.

Budowę warowni rozpoczęto w 1882 i ukończono w 1884 roku. Nazywano ją wówczas „Zwischenfort IVa”. Fort IX to dwuwałowy fort artyleryjski z wałem niskim piechoty na odcinkach czół i barków. Rozpiętość fortu mierzona w narożnikach szyi wynosiła zaledwie 176 m. Obustronnie oskarpowanej fosy broniły 4 kaponiery: czołowa dwustronna, dwie jednostronne barkowe i dwustronna szyjowa, będąca jednocześnie przyczółkiem mostu stałego przez fosę.

Koszary szyjowe były dwukondygnacyjne. Piętra łączyły cztery klatki scho­dowe. Korytarze kondygnacji górnej kończyły się wyjściem na wał dolny. Główny ciąg komunikacyjny stanowiła poterna główna, z której rozchodziły się korytarze górne koszar szyjowych, a tuż za nimi w ciągu znajdowało się niewielkie pomieszczenie prochowni po lewej i magazynu prowiantowego po prawej stronie. Dziedzińce fortu zredukowano do minimum. Niemal całą ich powierzchnię zajmowały pochylnie prowadzące na wał górny. Bramę wjazdową do fortu zwieńczono attyką i narożnymi wykuszami.

Do fortu prowadziła wybudowana w 1890 roku zamaskowana droga dojazdowa o długości 125 m i szerokości 8 m. Dojścia na niewielki plac broni broniła brama ze stalowymi wrotami. Do środka warowni wchodziło się przez bramę główną i przez most o konstrukcji stalowej, przerzucony ponad fosą, którego część stanowiła również dwustronna kaponiera szyjowa. Powłoka jezdni mostu była "szabrowana". Długość mostu stałego przez fosę wynosiła 7 m, a jego szerokość 5 m. Wejścia do wnętrza fortu broniła stalowa krata i stalowy most zwodzony.

Modernizacji obiektu dokonano już w 1894 roku, wzmacniając sklepienie betonową płytą o grubości 1 m i podwyższając nasyp ziemi. W 1898 roku założono w forcie instalację wodociągową oraz elektryczną podłączoną do Elektrowni Miejskiej, zaś w 1912 zamontowano własne agregaty prądotwórcze. Rok wcześniej stoki dzieła opasane zostały zamaskowanymi krzewami-przeszkodami z drutu kolczastego.

W 1898 roku warownia zmieniła nazwę na „Fort IV Heinrich von Plauen”, zaś w 1920 na „Fort IX – Warownia Bolesława Chrobrego”. Fort został wówczas siedzibą 8. Okręgowego Szpitala Koni i czasowo Szkołą Podkuwaczy Koni. Sporadycznie też służył jako koszary dla wojsk uczestniczących w manewrach.

Fort IX mógł pomieścić 1 batalion piechoty i obsługę dział. Posiadał 12 działo­bitni, 2 punkty obserwacyjne, 23 pomieszczenia mieszkalne, 18 magazynów, 2 kuchnie, 1 piekarnię, 4 pompy wodne. Wycofujące się wojska niemieckie jeszcze w 1919 roku wymontowały uzbrojenie i pancerne wyposażenie, w tym jedyną pancerną wieżyczkę obserwacyjną wz W.T.90 ,oraz uszkodziły instalację elektryczną, telefoniczną, telegraficzną oraz kanalizacyjną. W latach 60. rozebrano obmurowanie fosy i kaponier, częściowo zniwelowano wał lewego barku, zasypano fosę czoła i barków oraz całkowicie zniszczono baterię wraz ze schronem.

Fosa nasady, kojec i wnętrze fortu są dobrze zachowane. Obecnie trwa adaptacja fortu do celów handlowych.

Marian Rochniński