KOHR Klub Odkrywców Historii Regionu

Fort IV Stanisław Żółkiewski (ul. Chrobrego 86) jest fortem głównym. Zbudowano go w latach 1878-1884 jako standardowy fort artyleryjski – główny z trzema krótkimi wałami niskimi piechoty. Wraz z pozostałymi sześcioma podobnymi w Toruniu należy do ostatnich z serii około osiemdziesięciu tego typu fortów wzniesionych przez służby fortyfikacyjne Cesarskich Niemiec, typu wypracowanego przez Komitet Inżynierski Sztabu Generalnego w początku lat siedemdziesiątych XIX wieku.

Zadaniem fortu była obrona węzłów kolejowych Toruń - Mokre i Toruń-Północ oraz obrona Torunia od strony północno-wschodniej.

Od chwili zbudowania był ciągle rozbudowywany. Od 1894 roku mury fortu stopniowo wzmacniano, instalowano też wewnętrzne urządzenia techniczne. W 1904 roku wzmocniono stropy schronów obserwacyjnych i schronów baterii skrzydłowych poduszką piaskową a w części nasady i warstwą betonu jedno ze skrzydeł. W roku 1911 zbudowano dookoła fortu sieć kolczastą w przedstoku. W roku 1912 zainstalowano w nim agregaty prądotwórcze i uruchomiono oświetlenie elektryczne, wentylację wymuszoną i np. elektryczne dzwonki alarmowe. W sąsiedztwie stanowisk działek rewolwerowych w kaponierach zbudowano stanowiska reflektorów.

W forcie miało przebywać jednorazowo 800 żołnierzy obsługujących 14 dział kalibru 15 cm i 8 działek rewolwerowych 3,7 cm, przygotowanych do samodzielnej obrony fortu. Z chwilą zbudowania dwóch baterii skrzydłowych ciężką artylerię fortu zredukowano do 12 sztuk.  Z chwilą wybuchu wojny światowej w 1914, w forcie przebywała stale załoga pogotowia w sile jednej kompanii piechoty, obsługi dział i działek oraz karabinów maszynowych. Dodatkowym wzmocnieniem załogi była kompania pionierów. 

Początkowo był to „Fort II” a w 1894 roku otrzymał nazwę „Fort Yorck”, upamiętniającą pruskiego generała Johanna Davida Yorck von Wartenburg. Fort nigdy nie uczestniczył w działaniach bojowych, dzięki czemu zachował się w bardzo dobrym stanie. W 1920 r. wraz z całą twierdzą został przejęty przez Wojsko Polskie w dobrym stanie technicznym, choć bez wyposażenia. Zmieniono wtedy nazwę fortu na „Fort IV Warownia Stanisława Żółkiewskiego”. W okresie międzywojennym stacjonowała tu kompanii ckm 63 pułku piechoty. Wykonywano tu też wyroki śmierci zasadzone przez Okręgowy Sąd Wojskowy podległy D.O.K. VIII.  W czasie II wojny światowej był magazynem wojskowym. Po wojnie fort użytkowany był przez jednostki Wojska Polskiego. W 1956 roku podjęto próby rozbiórki obmurowania przeciwskarpy fosy. Do końca lat 80 XX wieku mieścił zakład uprawy pieczarek. Od początku lat 90 – tych pozostaje w rękach prywatnych.
Jest jedynym z fortów toruńskich, w którym zachowały się niemal wszystkie wewnętrzne i zewnętrzne elementy. Wokół fortu starannie zrekonstruowano stok bojowy z przedstopiem.

Fort IV przygotowany jest dla ruchu turystycznego. Mieści się w mim restauracja i są miejsca noclegowe. W poszczególnych częściach realizowane są przedsięwzięcia kulturalne i oświatowe, rozrywkowe, rekreacyjno - sportowe i edukacyjne. Mieści się w nim małe muzeum, a w dawnych działobitniach na wale artyleryjskim eksponowane są armaty i moździerze wzorów z okresu II wojny światowej. W ich sąsiedztwie można zobaczyć zachowane 55 - tonowe pancerne stanowisko obserwacyjne artylerii fortu, obrotowe kopuły pancerne wież obserwacyjnych piechoty.

Fort IV stwarza możliwość przeżycia niezapomnianych wrażeń przez wszystkich turystów odwiedzających ten obiekt.

Marian Rochniński