KOHR Klub Odkrywców Historii Regionu

Poligonalny fort Św. Jakuba (Jakobsfort) zbudowano w latach 1825-1832 na wzniesieniu (Wzgórze św. Jakuba), w celu osłony otoczonego wówczas bastio­nami i lunetami miasta od strony wschodniej. Z chwilą zbudowania fortowej twierdzy pierścieniowej przejął on funkcję cytadeli twierdzy. Mimo że stykał się z wałem głównym pierścienia wewnętrznego, stanowił rodzaj samodzielnych umocnień przeznaczonego do obrony okrężnej.

Rozmiarami i narysem pokrywał się z dużym szańcem, wzniesionym w tym miejscu jeszcze w czasach Księstwa Warszawskiego. Był to obiekt poligonalny, wydłużony, o kształcie symetrycznym, o rozpiętości 300 m. Składał się z trzykrotnie załamanego wału głównego, osłoniętego suchą fosą, bronioną przez dwie narożne kaponiery. Wał główny od strony twierdzy zamykał mur szyi z potężnie rozbudowaną, trójskrzydłową, niesymetryczną reduta koszarową. W murze szyjowym tej reduty znajdowała się główna brama wjazdowa i wysunięty w fosę blokhauz – kaponiera. Główny wał ziemny miał grubość 30 m i na całej długości fosy osłonięty wysokim murem skarpowym, zaopatrzonym w ciąg sklepionych łupinowo kazamat ze strzelni­cami, łączących się przejściami w jedną długą galerię strzelecką. Wał główny prze­cięto pięcioma korytarzami podziemnymi - poternami, prowadzącymi do galerii, jak też kaponier i założeń przeciwskarpy.

U wylotu poterny środkowej kręconą klatka schodową można było się dostać do chodnika pod fosą, prowadzącego do podobnej klatki schodowej w obmurowanej przeciwskarpie, wychodzącej w małym schronie usytuowanym na placu broni. Dwie poterny były krótkimi dojściami do obu kaponier, flankujących całą fosę główną od strony czoła i barków. Kaponiery fortu były jedno­kondygnacyjne, niezbyt wydłużone, posiadały od frontu dwa czoła, zbiegające się narożnikowo pod kątem prostym. W przeciwskarpie - naprzeciwko kaponier – zbudo­wano dostępne bezpośrednio z fosy kaponiery rewersowe, których strzelnice miały osłaniać czoła kaponier fosy głównej. Z kazamat kaponier rewersowych i z kazamaty przeciwskarpy środkowej wychodziły krótkie odcinki chodników minerskich.

Dwie pozostałe skrajne poterny biegły wzdłuż muru skarpowego, stanowiącego pogrubione przedłużenie szyi. Podczas gdy północna prowadziła tylko do galerii skarpowej, południowa podobnie jak środkowa łączyła się z przejściem pod fosą z dość nietypo­wym schronem, umieszczonym w narożu południowym placu broni o narysie bastio­nowym. Do dziś z fortu zachowała się duża trzypiętrowa reduta koszarowa wznie­siona na planie podkowy, wykorzystywana obecnie jako budynek mieszkalny. Od góry przykryta jest ona ziemnym nasypem. W latach 20. XX w. zniwelowano większość obwodów wałów wokół fortu, zasypano fosy, rozebrano budowle na placu broni oraz inne elementy murowane poza zachowanym blokiem koszarowym. Dużą część ziemnych elementów fortu przekształcono w urządzenia parkowe. Także usypany w latach 30. tzw. Trawers Wiślany służy dziś rekreacji i wypoczynkowi mieszkańców dzielnicy Jakubskie Przedmieście oraz innym torunianom.

Marian Rochniński