KOHR Klub Odkrywców Historii Regionu

Zamek Dybowski – przygraniczna twierdza naprzeciw Torunia, zbudowana przez króla Władysława Jagiełłę na skrawku Kujaw, odzyskanym na mocy traktatu pokojowego zawartego z Krzyżakami 27 września 1422 roku, na którym istniała przez prawie 200 lat komturia nieszawska. Najważniejszy okres dla zamku to lata wojny trzynastoletniej, podczas której wielokrotnie przebywał w nim król Kazimierz Jagiellończyk. Zapadały tu wówczas decyzje dotyczące wojny – a siłą rzeczy całej Polski.

Budowę zamku rozpoczęto w drugiej połowie lat 20. XV wieku, po wschodniej stronie Nieszawy – miasta lokowanego przez Władysława Jagiełłę w maju 1425 roku, przeniesionego w obecne miejsce w latach 1460–1462. Przebiegała ona w kilu etapach.

Najpierw nad brzegiem Wisły zbudowano budynek mieszkalny na planie prostokąta o bo­kach długości 44,7 m i szerokości 13,3 m, z masywną ukośną skarpą w narożniku północno-za­chodnim. Budynek miał trzy kondygnacje, był podpiwniczony i przykryty najpewniej dwu­spadowym dachem. Kondygnacje oraz piwnica pierwotnie podzielone były na trzy pomieszczenia, powierzchnia środkowych była około dwa razy większa od bocznych. Na parter i do piwnic prowa­dziły wejścia z poziomu dziedzińca, a na piętro można było dostać się drewnianymi schodami z ta­rasem od strony południowej elewacji. O zewnętrznej komunikacji z piętrem świadczą zamurowane obecnie wejścia na poziomie piętra, sklepione półkolistymi łukami i zaakcentowane ostrołukowymi blendami, znajdujące się w elewacji południowej.

W późniejszym czasie, kiedy zamek stracił znaczenie militarne, kondygnacje zostały prze­budowane i przystosowane do ówczesnych potrzeb, m.in. magazynowych. W czasach nowożytnych na zamku znajdowała się siedziba starosty, komora celna, browar.

W drugim etapie prac do budynku mieszkalnego, tuż po jego zbudowaniu, po stronie południowej dobudowano mury okalające przestronny dziedziniec. Mury dziedzińca zbudowano na rzucie zbliżonym do trapezu. Długość ściany wschodniej wynosi 26,55 m, południowej – 51,18 m, zachodniej – 27,92 m, północnej – 53,48 (licząc ze ścianą południową budynku mieszkalnego). W ścianie północnej, tuż przy budynku mieszkalnym, umiejscowiono bramę prowadzącą w kie­runku Wisły. W ścianie południowej wzniesiono wieżę bramną z przedbramiem, zbudowaną na rzucie prostokąta. Długość bramy wynosi 9,75 m, długość przedbramia – 5,36, szerokość bramy i przedbramia – 8,72 m.

Pierwotnie mury dziedzińca były niższe i prawdopodobnie zwieńczone krenelażem z chod­nikiem umożliwiającym komunikację. Dość szybko mury podwyższono, zamurowano chodnik, a w narożnikach zbudowano wieżyczki podwieszone na trompach. Bramę południową przebudo­wano na basztę przystosowaną do użycia broni palnej. W tej sytuacji komunikacja z zamkiem odby­wała się przez bramę od strony Wisły. Przebudowa zamku związana była z rozwojem artylerii i ko­niecznością przystosowania zamku do nowych potrzeb militarnych.

Zamek od strony lądu otaczała fosa, a do jego wnętrza można było dostać się drewnianym mostem, o którym wspomina lustracja z lat 1628–1632.

Próbę zniszczenia zamku przy użyciu ładunków wybuchowych podjęli Szwedzi w dniu 6 lipca 1656 roku. Zamek przetrwał, ale ślady tej operacji widoczne są do dziś w południowej ścianie budynku mieszkalnego w postaci pęknięcia biegnącego przez całą jej wysokość.

W 1813 roku na zamku przez trzy miesiące, aż do kapitulacji miasta, broniły się wojska napoleońskie przed nacierającymi na Toruń wojskami rosyjskimi. Około połowy XIX wieku zamek umocniono ziemnym wałem kleszczowym i doprowadzono do niego brukowaną drogę.

Obecnie zamek jest trwałą ruiną chronioną prawnie wpisem do rejestru zabytków z dniu 13 lutego 1934 roku.

Leszek Kotlewski