KOHR Klub Odkrywców Historii Regionu

 Oprócz powszechnie znanych fortyfikacji, stanowią­cych zespół cytadeli dawnej twierdzy, oraz fortów, schronów i baterii artyleryjskich pierścienia zewnętrznego twierdzy, fortyfikacji pancernych i licznych budowli garnizo­nowych imponujących wyglądem ogromne zainteresowanie miłośników fortyfikacji budzą polskie schrony bojowe z 1939 roku, zbudowane na linii rzeki Osy na północ od miasta.

Na wschodnim brzegu Wisły budowę umocnień obronnych rozpoczęto, tak jak i w pozostałych rejonach działania armii „Pomorze”, dopiero w pierwszej połowie lipca 1939 roku – na rozkaz Sztabu Głównego. Również i w tym wypadku nie spieszono się z pracami saperskimi, czekano na zakończenie żniw. Obawiano się bowiem, że trzeba będzie zapłacić za zniszczone płody rolne, jeżeli w przyszłości okaże się, że prace te nie były konieczne.

Na zachodnim brzegu Wisły przygotowano więc nieduże przedmoście Grudziądz, które miało chroni grudziądzki most przez Wisłę. Na jego zachodnim przyczółku posta­wiono ruchomą przeszkodę przeciwczołgową i minową, zaś na wschodnim wykonano komory minowe i założono w nich materiały wybuchowe.

Samo miasto Grudziądz z okalającymi je fortami ubezpieczało zachodnie skrzydło budowanych po tej stronie Wisły umocnień i zostało przygotowane jako samodzielny punkt oporu zdolny do obrony okrężnej. Od zachodu osłaniała je Wisła. Płynąca od północy rzeka Osa i kanał Trynka dawały dogodne warunki do zamknięcia kierunku Gardeja - Grudziądz. Kierunek wschodni zamykały forty na Księżych Górach.

W lipcu i sierpniu 1939 roku rozbudowano linię schronów betonowych w rejonie Nowej Wsi i nad Osą oraz w Tarpnie. Umocniono także przedpole Księżych Gór. Rozbudowano umocnienia typu polowego na całym odcinku od Wisły do Górzna, w powiecie Brodnica. Nie były to jednak umocnienia ciągłe. Wykorzystano naturalne ukształtowanie terenu, które sprzyjało prowadzeniu skutecznej obrony. Umocniono także te rejony, które – jak przewidywano – mogły stać się głównym celem ataku nieprzyjaciela. W obronie przygo­towywanej na prawobrzeżnym skrzydle armii „Pomorze” można wydzielić m.in. umocniony rejon miasta Grudziądza. Linia umocnień biegła dalej na wschód – od miasta Kłódka północnym brzegiem Osy, przez Słupski Młyn do ujścia rzeki Lutryna i do Osy (na północ od Świecia n/Osą). Na tym odcinku wybudowano około 30 schronów żelbetonowych na dwa ckm-y, przygotowano stanowiska ogniowe, rowy strzeleckie oraz postawiono dwupiętrowy płot kolczasty. Wzniesiono również tamy, które miały spiętrzyć wodę rzeki Osy i zalać okoliczne łąki. Niestety tamy nie spełniły oczekiwań budowniczych z powodu suszy.

Prace fortyfikacyjne w tym rejonie oraz w okolicy Grudziądza wykonywała specjalnie zorganizowana 82. grupa fortyfikacyjna pod dowództwem ppłk. Berezowskiego. Funkcję jego zastępcy pełnił kpt. inż. Włodzimierz Nadkwaski. Grupa składała się z 7 oficerów rezerwy, 88 podoficerów, około 300 robotników cywilnych oraz 16. batalionu saperów. Prace fortyfikacyjne prowadzono do chwili wybuchu wojny. Do tego momentu zrealizowano tylko około 75 procent przedsięwzięć. Tak jak w innych rejonach i tu napotykano na trudności, wiążące się z zaopatrzeniem materiałowym.

Mimo że linia obrony nie została ukończona, a schrony odpowiednio wyposażone i przygotowane do walki, umocnienia te wykorzystały pododdziały batalionów Obrony Narodowej „Świecie” i „Grudziądz”, tocząc walkę z nacierającymi żołnierzami niemieckimi z 21. Dywizji Piechoty.

Trzeba przyznać, że polskie schrony bojowe, wykonane zgodnie z instrukcją saperską na obszarze Okręgu Korpusu Nr VIII, powstałe latem 1939 roku, zdały swój egzamin bojowy.

Fortyfikacje grudziądzkie przetrwały do dziś w dobrym stanie. Niektóre z nich noszą ślady walki, inne zostały zniszczone w wyniku prowadzonych badań technicznych, jeszcze inne po prostu zdewastowano. Można je jednak bez przeszkód zwiedzać.

Schrony – jako świadectwa chwały oręża polskiego – zostały otoczone opieką i z każdym dniem ich stan polepsza się. Są sukcesywnie zabezpieczane przed zniszczeniem, niektóre z nich poddano rewitalizacji. Warto wspomnieć, że stan umocnień grudziądzkich poprawił się dzięki władzom samorządowym i instytucjom miejskim oraz stowarzyszeniom i grupom rekonstrukcji historycznych. Interesują się one losem tych budowli obronnych, będących nie tylko atrakcją turystyczną, ale i niemym świadectwem narodowej historii, naszym dziedzictwem kulturowym.

Marian Rochniński