Trzy państwa zaborcze: Rosja, Prusy i Austria wymazały z mapy Europy państwo polskie, a w wieku XIX starały się wynarodowić Polaków. Z germanizacją i rusyfikacją walczono nie podczas kolejnych nieudanych powstań, ale poprzez naukę w tajnych organizacjach młodzieżowych, które zajmowały się samokształceniem w duchu patriotycznym.

Filomaci to określenie z języka greckiego, a oznacza ono miłośników wiedzy i nauki. Związki filomackie zaczęły powstawać na terenie zaboru pruskiego w pierwszej połowie XIX w. w Chojnicach, Chełmnie, a później w Wejherowie, Brodnicy i Wałczu. Pod koniec stulecia istniały też w Toruniu, Lubawie, Nowym Mieście Lubawskim, Grudziądzu i Starogardzie Gdańskim. Pierwsze wzmianki o tajnych organizacjach działających przy gimnazjach pruskich, sięgają 1830 r. – czasów sprzed wybuchu powstania listopadowego. Początkowo gimnazjaliści zajmowali się wzajemną pomocą w nauce, następnie młodzi uczniowie zajęli się kwestią patriotyzmu i budzenia się świadomości narodowej. Powstawanie tajnych organizacji młodzieżowych wynikało również z surowych rygorów panujących w pruskich szkołach. Zakazane były jakiekolwiek zajęcia pozalekcyjne, samorządy uczniowskie, kółka zainteresowań. Nauczyciele skrupulatnie kontrolowali uczniów w sferze życia prywatnego – wykluczone były wizyty w teatrach, kawiarniach, udział w zabawach publicznych.

Związki filomatów pomorskich dzieliła się na małe kółka liczące kilka osób. Ich członkowie mieli obowiązek przygotować wypracowanie na tematy literackie lub historyczne oraz wygłosić je na najbliższym zebraniu. Spotkania kółek odbywały się w różnych i często zmienianych miejscach (w mieszkaniach prywatnych, stancjach, restauracjach), prowadzono czasami kroniki spotkań, opłacano składki, spisywano protokoły. Po ukończeniu gimnazjum filomaci obdarowywali się oznakami pamiątkowymi, np. książkami, sygnetami. Bardzo popularne było czytanie książek Mickiewicza, Słowackiego, Sienkiewicza, Kraszewskiego, Lelewela. Organizacje podkreślały konieczność dyscypliny i dobrych obyczajów, nakładano kary za spóźnienia i za wtrącanie do rozmowy niemieckich słów. Część filomatów, którzy wyjeżdżali do zaboru austriackiego podjęła idee ruchu skautowskiego i zakładała w latach późniejszych organizacje harcerskie.

Działalność filomatów pomorskich została odkryta przez władze pruskie w 1900 r. Policja aresztowała i postawiła przed sądem kilkudziesięciu uczniów i kleryków z Chełmna, Brodnicy, Torunia i Pelplina. W toku śledztwa oskarżono również kolejnych gimnazjalistów z Poznania, Śremu, Gniezna, Białogardu, Krotoszyna, Ostrowa Wielkopolskiego i Rogoźna. Proces w Toruniu doprowadził do wyroków więzienia i usunięcia ze szkół znacznej liczby obwinionych.

Po odzyskaniu niepodległości filomaci prowadzili otwarcie swoją działalność i spotykali się na uroczystych zjazdach. Ostatni z nich odbył się w Wejherowie w 1972 r.

Bogusław Bogucki