Każdy Polak zna dzieje powstania kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego. W szkole uczył się o powstaniach śląskich i o powstaniu warszawskim. Niewielu jednak słyszało o zmaganiach niepodległościowych na terenie Wielkopolski i Kujaw, czyli o tzw. powstaniach wielkopolskich.

Po II rozbiorze Polski ziemia kujawska i wielkopolska została włączona w obręb prowincji pruskiej – Prus Południowych (Südpreussen). Król Prus Fryderyk Wilhelm II zaprowadził tam rządy twardej ręki. Wydawał przy tym wiele dekretów, zapowiadających polepszenie sytuacji ludności polskiej, których najczęściej nie realizowano. Surowa polityka władz wobec osób narodowości polskiej, uciążliwy fiskalizm (wysokie podatki), a także roz­budowana administracja cywilna i wojskowa wywołały głębokie niezadowolenie Polaków – zarówno szlachty i mieszczan, jak i chłopów – i zaowocowały podjęciem walki zbrojnej z zaborcą.

Wielką rolę w przygotowaniach do powstania wielkopolskiego odegrali Polacy z zaboru rosyjskiego. Po drugim rozbiorze Polski postanowili oni doprowadzić do zbrojnego wystąpienia przeciw Rosji, którego celem było odzyskanie niepodległości. Przeszło ono do historii, jako insurekcja kościuszkowska. Polscy patrioci zamierzali połączyć je z równoczesnym zrywem Wielkopolan przeciw Prusom. Dlatego też skierowali na teren Wielkopolski i Kujaw emisariuszy nawołujących do walki i organizujących potajemnie oddziały powstańcze.

Powstanie kościuszkowskie wybuchło 12 marca 1794 r. Zgodnie z oczekiwaniami Polaków Prusacy wsparli Rosjan w walkach z powstańcami. 6 czerwca pod Szczekocinami armia pruska pomogła rosyjskiej pokonać polskie siły. Aby osłabić pozycję obu zaborców, Tadeusz Kościuszko wydał rozkaz, aby przystąpić do walk na terytorium Prus Południowych i w ten sposób utrudnić działania nieprzyjacielskim armiom.

Wielkopolanom i Kujawiakom sprzyjało zaangażowanie Prusaków w oblężenie Warszawy, trwające od 13 lipca do 6 września 1794 r. Fryderyk Wilhelm II próbował zdobyć miasto na czele 30-tysięcznej armii, pozostawiając w Prusach Południowych jedynie nieliczne oddziały.

Do pierwszych walk na Kujawach doszło w dniach 20 i 21 sierpnia pod Śmiłowicami, Brześciem Kujawskim i we Włocławku. Następnie powstańcy zaczęli gromadzić swoje siły pod Radziejowem. W trakcie przemarszu przez kolejne miasta i wsie rozbrajali napotkane oddziały pruskie, polepszając swój stan uzbrojenia. Stopniowo przybywało też rekrutów i zwiększała się liczebność oddziałów. Niemalże równocześnie wybuchło powstanie w województwie poznańskim.

Kiedy wojska pruskie odstąpiły od oblegania Warszawy, Kościuszko postanowił wspomóc Kujawiaków i Wielkopolan korpusem pod dowództwem gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. 10 września oddziały polskie złożone z ponad 3 tysięcy żołnierzy ruszyły na Prusy Południowe. Po drodze przyłączali się do nich powstańcy, dzięki czemu liczebność korpusu wzrosła aż do 7 tysięcy ludzi. Gen. Dąbrowski podzielił swe siły na trzy kolumny, które przez Trzemeszno, Mogilno, Inowrocław, Rogów, Żnin i Kłecko miały dostać się do Łabiszyna i wspólnie uderzyć na Prusaków dowodzonych przez płk. Szekely’ego. Jego plan powiódł się. Wojska pruskie wycofały się do Bydgoszczy, która została zdobyta przez Polaków na początku października 1794 r. Kampania powstańców zakończyła się zwycięstwem, a Prusacy na terenie regionu ograniczyli się do umacniania obrony Torunia i Gru­dziądza.

Sytuacja zmieniła się diametralnie po 10 października 1794 r. – po klęsce pod Maciejowicami i wzięciu do niewoli Tadeusza Kościuszki. Oddziały Dąbrowskiego wycofały się wówczas z Kujaw i Wielkopolski. Powstanie zaczęło wygasać, gdzieniegdzie walki trwały jednak jeszcze do połowy grudnia.

Powstanie wielkopolskie 1794 r. było istotnym punktem insurekcji kościuszkowskiej i przygotowało Polaków do walki o niepodległość w 1806 r. – już u boku Napoleona.

Bogusław Bogucki