Zwyciężając w wojnie trzynastoletniej, Polska złamała potęgę państwa zakonnego – najgroźniejszego państwa ościennego, odzyskała ziemie zagarnięte przez Krzyżaków w XIV w. i mogła bez większych przeszkód korzystać ze szlaków handlowych biegnących przez Toruń i Gdańsk.

Wojna trzynastoletnia między Polakami a Krzyżakami rozegrała się w latach 1454-1466. W walkach tych rycerstwo nie odgrywało już tak wielkiej roli jak w czasach bitwy pod Grunwaldem. W większym stopniu niż wcześniej wykorzystywano w nich zaciężnych żołnierzy wyposażonych w broń palną i drzewcową, a także artylerię oraz wozy bojowe.

Sam król Kazimierz Jagiellończyk uznał szybko nieprzydatność szlacheckiego pospolitego ruszenia i przekazał dowództwo nad zawodową armią burgrabiemu krakowskiemu Piotrowi Duninowi. Po błyskotliwych zwycięstwach polskich pod Świecinem, Gniewem, Chojnicami oraz po klęsce floty zakonnej na Zalewie Wiślanym Krzyżacy skapitulowali. Byli wyczerpani długotrwałą walką, brakowało im wsparcia militarnego z Europy Zachodniej. Nie mieli też pieniędzy, aby opłacić żołnierzy.

19 października 1466 r. w Dworze Artusa w Toruniu uroczyście podpisano traktat, który kończył wojnę trzynastoletnią. Na jego mocy Polska odzyskała Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską z Toruniem i ziemię michałowską, czyli terytoria utracone podczas długoletnich wojen z zakonem. Państwo polskie otrzymało też Sztum, Dzierzgoń, Elbląg, Nowe Miasto nad Drwęcą, Bratian, Chełmno, Brodnicę i Malbork – stolicę państwa zakonnego, która w związku z tym po 1466 r. została przeniesiona do Królewca. Biskupstwo chełmińskie włączono do metropolii gnieźnieńskiej, warmińskie przeszło pod protektorat królewski, a pomezańskie przekazano w dożywocie sekretarzowi królewskiemu Mikołajowi Kiełbasie. Obie strony zobowiązały się do wymiany jeńców wojennych i anulowania wszelkich długów oraz zaległości prawnych ciążących na ziemiach będących przedmiotem traktatu. Wielki mistrz, którym był wówczas Ludwig von Erlichshausen, otrzymał tytuł księcia i senatora królewskiego oraz miał prawo uczestniczyć w radach i elekcjach. Musiał jednak złożyć hołd lenny i udzielać pomocy zbrojnej Polsce. Zgodnie z postanowieniami traktatu na rzecz polskiego monarchy zostały ograniczone uprawnienia wielkiego mistrza w zakresie prowadzenia polityki zagranicznej, np. bez zgody władców Polski nie mógł on wypowiadać wojny państwom katolickim. Polski król miał też wpływ na politykę wewnętrzną zakonu – np. bez jego wiedzy nie można było odwołać ze stanowiska wielkiego mistrza. Pokój toruński regulował również kwestie swobodnej wymiany handlowej, podziałów terenów myśliwskich i rybackich. Zakładał także, że poddani polscy mogą stanowić połowę szeregów zakonnych.

Dokument, który podpisano w Dworze Artusa w 1466 r., przetrwał do naszych czasów i znajduje się obecnie w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Opatrzono go aż pięćdziesięcioma pięcioma pieczęciami, a sygnował go sam legat papieski Rudolf z Rüdesheim. Budynek, w którym zawarto traktat, spalił się niemal doszczętnie w 1703 r. Rozebrano go na początku XIX w. W 1826 r. wybudowano w tym miejscu tzw. drugi Dwór Artusa. On także został rozebrany. Zastąpił go monumentalny gmach z 1891 r., który można podziwiać po dziś dzień.

Bogusław Bogucki