Władysław Łokietek, który przez całe swoje życie dążył do zjednoczenia Polski, zmagał się z wieloma problemami, dotyczącymi zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Musiał stawić czoła zbuntowanym miastom i możnowładcom, konkurentom zmierzającym do zdobycia władzy w Polsce, a także najazdom sąsiednich państw. Nie układały się też stosunki z zakonem krzyżackim, który raz po raz wkraczał na terytorium polskie, zajmując kolejne ziemie.

Na początku sierpnia 1308 roku Pomorze Gdańskie zostało zaatakowane przez wojska brandenburskie wspierane przez ród Święców, który był dotychczas sprzymierzeńcem Łokietka. Niezdobyty pozostał tylko gród gdański, broniony przez sędziego pomorskiego Boguszę. Wezwał on na pomoc Łokietka, ale ten był właśnie zajęty umacnianiem swej władzy w Małopolsce i polecił mu zwrócić się do Krzyżaków. Poproszone o wsparcie wojska zakonne wyparły wprawdzie Brandenburczyków, ale same zajęły Gdańsk i 13 listopada dokonały rzezi mieszkańców, po czym zajęły Tczew. Po przeprowadzeniu działań wojennych Krzyżacy zaczęli się domagać od Władysława Łokietka rekompensaty finansowej za udzieloną pomoc. Kiedy jej nie otrzymali, w 1309 roku zajęli Pomorze Gdańskie, co pozwoliło im na przeniesienie stolicy zakonu z Wenecji do Malborka.

Wieść o bezprawnym zaborze Pomorza dotarła do papieża Klemensa V, który nakazał zbadać całą sprawę. Łokietek nie był w stanie zbrojnie odzyskać utraconych ziem, dlatego w 1319 roku skierował formalną skargę do papieża Jana XXII za pośrednictwem biskupa kujawskiego Gerwarda. 11 września 1319 roku wyznaczył on trzech sędziów do rozstrzygnięcia sporu: arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława, biskupa poznańskiego Domarata i opata klasztoru w Mogilnie Mikołaja. Proces rozpoczął się 14 kwietnia 1320 roku. Posiedzenia sądu odbywały się w Inowrocławiu i Brześciu Kujawskim. Przesłuchano wówczas 25 świadków – przeważnie byli to wyżsi duchowni i urzędnicy, rycerze, mieszczanie, plebani i wikariusze. Krzyżacy bronili się, wysuwając niezbyt mocne argumenty. Powoływali się na fakt wykupienia od Brandenburgii praw do Pomorza. Obrady sądu zakończyły się w styczniu 1321 roku wydaniem wyroku niezwykle korzystnego dla Polski: Krzyżacy mieli zwrócić Pomorze Gdańskie, pokryć koszty procesu (150 grzywien praskich) oraz zapłacić Łokietkowi sumę 30 tysięcy grzywien polskich.

Orzeczenie nie przyniosło jednak Polakom żadnych konkretnych korzyści, gdyż zakon od razu złożył apelację, a papież zachował neutralność i nie wywarł nacisku na Krzyżaków, aby dobrowolnie poddali się wyrokowi sądu. Sprawa utknęła w martwym punkcie, a Pomorze wróciło do Polski dopiero w 1466 roku. Proces odsłonił jednak prawdziwe oblicze rycerzy zakonnych, mieniących się obrońcami wiary, a dokonujących najazdów na chrześcijańskie państwo.

Bogusław Bogucki