Został założony w XII w. podczas krucjat w Palestynie. Król Węgier Andrzej II wezwał Krzyżaków do obrony kraju przed Połowcami, kiedy jednak próbowali oni założyć niezależne państwo w węgierskiej ziemi Borsa, wypędził ich w 1255 r., obawiając się naruszenia integralności terytorialnej swej monarchii. W tej sytuacji zakon zaczął szukać nowego miejsca, w którym mógłby stworzyć własne państwo.

W tym samym czasie w Polsce trwał okres rozbicia dzielnicowego. Książęta piastowscy walczą ze sobą, kraj był osłabiony przez wojny domowe i narażony na najazdy sąsiadów. Szczególnie niekorzystnie wyglądała sytuacja na Mazowszu atakowanym przez pogańskie plemiona Prusów. W1226 r. książę Konrad I Mazowiecki za namową Henryka Brodatego ze Śląska podjął pertraktacje z wysłannikami wielkiego mistrza zakonu Hermanna von Salzy. Celem rozmów było sprowadzenie zakonu rycerskiego do ziemi chełmińskiej, aby podjął walkę z poganami i uniemożliwił im najazdy na ziemie polskie. W 1228 r. w Polsce pojawiło się kilku braci pod dowództwem Filipa von Halle. Według krzyżackiej tradycji mieli oni założyć gród leżący na lewym brzegu Wisły naprzeciwko dzisiejszego Torunia. Wiadomo na pewno, że Krzyżacy w 1230 r. otrzymali od Konrada I Mazowieckiego gród w Nieszawie (obecna Nieszawka Wielka), skąd w następnym roku przenieśli się na drugi brzeg Wisły (Stary Toruń). Pierwotnie miała to być ich baza wypadowa, z której mieli ruszać do ataku na ziemie Prusów.

Równocześnie Krzyżacy prowadzili szeroko zakrojoną akcję dyplomatyczną, która miała usankcjonować ich prawo posiadania ziemi chełmińskiej i terenów podbitych w przyszłości. Wielki mistrz zwrócił się w tej sprawie do cesarza Fryderyka II i papieża Grzegorza IX, których bulle i przywileje były wykorzystywane do aneksji kolejnych ziem. Zakon nie cofnął się również przed fałszerstwami i przeinaczeniami, ogłaszając krucjatę w Prusach i korzystając z pomocy rycerstwa zachodnioeuropejskiego. Kiedy biskup Chrystian, odpowiedzialny przed papieżem za chrystianizację Prusów, został wzięty do niewoli przez pogan (1233-1238), Krzyżacy nawet nie próbowali go uwolnić i wykorzystali czas uwięzienia biskupa do umocnienia swoich wpływów. W 1235 r. zakon Pruskich Rycerzy Chrystusowych (bracia dobrzyńscy) utworzony przez biskupa Chrystiana przyłączył się do Krzyżaków. Wydarzenie to miało ujemne skutki dla Polski, ponieważ część ziemi dobrzyńskiej, którą bracia otrzymali od księcia Konrada Mazowieckiego i biskupa płockiego Guntera, trafiła w ręce krzyżackie.

Konrad I Mazowiecki na pewno nie tak wyobrażał sobie stosunki z zakonem. Był przekonany, że zyskał obrońców swoich ziem, którzy będą walczyć z poganami i nawracać ich. Wiadomo, że traktował ziemię chełmińską, jako wspólną własność i dziedzictwo całej dynastii piastowskiej i bez wiedzy innych książąt nie podjąłby decyzji o zrzeczeniu się jej. Obecność Krzyżaków przy granicach Polski miała negatywne skutki polityczne. Długotrwałe wojny za czasów Władysława Łokietka, utrata Pomorza Gdańskiego, Kujaw, ziemi chełmińskiej, dobrzyńskiej, konflikt za czasów Jagiełły (bitwa pod Grunwaldem), wojna trzynasto­letnia i inne starcia stopniowo osłabiały Polskę. Nawet hołd pruski i sekularyzacja państwa zakonnego nie rozwiązały tego problemu. Nowopowstałe świeckie państwo pruskie przekształciło się z czasem w potęgę gospodarczą i militarną, przyczyniając się w końcu do rozbiorów Polski w XVIII w.

Bogusław Bogucki