Posuwające się za nimi armie sowieckie pod koniec lipca 1920 r. zaczęły niebezpiecznie zbliżać się do centralnych rejonów Polski. Głównym przeciwnikiem oddziałów polskiego wojska były jednostki sowieckiego Frontu Zachodniego, dowodzone przez komfronta Michaiła Nikołajewicza Tuchaczewskiego.

Za obronę dolnego odcinka Wisły była odpowiedzialna Grupa „Dolna Wisła”, utwo­rzona przez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego w dniu 14 sierpnia, której dowódcą został gen. Mikołaj Ignacy Osikowski. Szczupłe siły grupy rozlokowano przede wszystkim w ramach umocnień budowanych na przedmościach w Wyszogrodzie, Płocku i Włocławku.

Przedmoście włocławskie znajdowało się pod rozkazami dowódcy garnizonu miasta, płk Wojciecha Józefa Gromczyńskiego. Kluczowym punktem obrony był drewniano-stalowy most na Wiśle, ponieważ jego ewentualne zdobycie umożliwiłoby bolszewikom zajęcie miasta i przedostanie się na lewy brzeg rzeki. Niestety, w chwili podejścia oddziałów nieprzyjaciela prace inżynieryjne na przedmościu nie były jeszcze ukończone. Umocnienia w większości składały się z jednej linii okopów, a zapory z drutu kolczastego rozwinięto tylko w pobliżu dróg i zabudowań.

Siły polskie broniące Włocławka składały się głównie z oddziałów tyłowych, nie mających doświadczenia bojowego. Trzon załogi stanowił batalion zapasowy 14. pułku piechoty, który wspierało kilka mniejszych oddziałów. Łącznie siły te liczyły około 1300 żołnierzy, uzbrojonych (oprócz broni indywidualnej) w 3 karabiny maszynowe i 8-12 dział.

Tymczasem do rejonu Włocławka zbliżał się III Korpus Kawalerii, dowodzony przez komkora Gaja Dmitriewicza Bżyszkiana, zaliczany do elity wojsk sowieckich. Wchodzące w jego skład dwie dywizje kawalerii (10 i 15) otrzymały rozkaz sforsowania Wisły na odcinku od Nieszawy do Włocławka. Bezpośredni atak na Włocławek miała przeprowadzić 15. Dywizja Kawalerii, wzmocniona przez 157. Brygadę Strzelców.

Zanim jednak na dobre rozgorzały walki pod Włocławkiem, doszło do dramatycznych wydarzeń na Wiśle w rejonie Bobrownik. W dniu 14 sierpnia w zasadzkę zorganizowaną przez bolszewików na przepływające statki wpadł holownik „Lubecki”, a następnie statek uzbrojony Flotylli Wiślanej ORP „Moniuszko”. Pierwszy z nich został zdobyty przez nieprzyjaciela, a drugi – po krótkiej walce zatopiony (zginął jego dowódca ppor. mar. Jerzy Pieszkański).

W tym czasie pod Włocławkiem pojawiły się pierwsze oddziały sowieckie. Doszło do intensywnej wymiany ognia, w trakcie której Rosjanie rozpoczęli ostrzał artyleryjski polskich pozycji w rejonie Szpetala Górnego. Pod koniec dnia nieprzyjaciel przeprowadził dwa silne natarcia na linie obronne oddziałów polskich, które zakończyły się niepowo­dzeniem.

Dnia 15 sierpnia bolszewicy ponowili atak w rejonie folwarku Witoszyn i początkowo odnieśli sukces. Jednak w wyniku udanego kontrataku Polacy odzyskali utracone pozycje.

Decydujące uderzenie Rosjanie przeprowadzili 16 sierpnia w godzinach południo­wych. Atakując dużymi siłami na wąskim odcinku pomiędzy kolonią Grodzkie i Szpetalem Górnym, przełamali linie obronne oddziałów polskich i szybko ruszyli w kierunku mostu na Wiśle. Próby polskiego kontrataku nie odniosły skutku, co doprowadziło do błyskawicznego odwrotu pozostałych sił obrońców na przedmościu. W trakcie wycofywania większość polskich żołnierzy poległa lub dostała się do niewoli (wielu z nich zostało później w bestialski sposób zamordowanych). W tej sytuacji dowódca obrony płk Gromczyński, za zgodą dowódcy Frontu Północnego gen. Józefa Hallera, rozkazał podpalić most na Wiśle. Decyzja ta uniemożliwiła oddziałom nieprzyjaciela przedostanie się do miasta.

Noc z 16 na 17 sierpnia minęła spokojnie. Rosjanie, nie mogąc sforsować płonącego mostu, zatrzymali się na prawym brzegu Wisły, poprzestając na wymianie ognia karabi­nowego z obrońcami miasta.

W dniu 17 sierpnia rozpoczął się artyleryjski ostrzał Włocławka. W ciągu kilku godzin na miasto spadło około 100 pocisków. W wyniku bombardowania doszczętnie spłonął pałac biskupi. Licznym uszkodzeniom uległa katedra, seminarium duchowne oraz domy prywatne. Dzień później ostrzał miasta wyraźnie osłabł i był prowadzony sporadycznie.

Po klęsce sowieckiej pod Warszawą i nad Wieprzem III Korpus Kawalerii otrzymał rozkaz wycofania swoich oddziałów spod Włocławka i wyruszenia w kierunku Płocka. Odwrót nastąpił 19 sierpnia. W trakcie wymarszu doszło jeszcze do krótkiej wymiany ognia artyleryjskiego. W starciu tym polskich żołnierzy wsparł pociąg pancerny nr 12 „Kaniów”.

Sierpniowe walki o Włocławek, stanowiące część bitwy warszawskiej, zakończyły się sukcesem wojsk polskich. Przyjmuje się – według niepotwierdzonych danych – że straty polskie wyniosły około 750 zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Straty bolszewickie nie są znane. Mieszkańcy Włocławka uczcili pamięć bohaterskich obrońców miasta, wznosząc na wzgórzu szpetalskim Pomnik Poległych Obrońców Wisły 1920 r. Uroczystość odsłonięcia pomnika nastąpiła 1 października 1922 r.

Tomasz Wąsik