Po stronie niemieckiej, pomiędzy Wisłą i Wartą oraz w rejonie Torunia, znajdowały się wówczas tylko słabe oddziały wojskowe, które wspierała tylko straż graniczna. Po rozszyfro­waniu zamiarów rosyjskich, w dniu 3 listopada w kwaterze głównej Ober-Ostu (naczelne dowództwo niemieckie na froncie wschodnim), zapadła decyzja o koncentracji wokół Torunia 9. Armii gen. Augusta von Mackensena. Jej celem było przeprowadzenie ofensywy na flankę i tyły oddziałów rosyjskich maszerujących na zachód. Na obszar Kujaw Wschodnich Niemcy skierowali 5 dywizji piechoty i 2 dywizje kawalerii, czyli wykorzystali w sumie: około 54 tys. bagnetów, 7500 szabel, 131 karabinów maszynowych i 326 dział. Siły te osłaniały niewielkie oddziały złożone z jednostek rezerwowych i landszturmu, rozrzucone w rejonie Nieszawy oraz Torunia i Brodnicy.

W tym czasie rejon Włocławka zajmował izolowany od reszty wojsk rosyjskich V Korpus Syberyjski, dowodzony przez gen. Leontija Leontjewicza Sidorina. Korpus ten składał się z 2 dywizji piechoty i tzw. Zbiorczej Dywizji Kawalerii (25 tys. bagnetów, 3 tys. szabel, 56 karabinów maszynowych i 104 działa).

Przygotowania niemieckie do planowanej ofensywy zostały zakończone w dniu 10 listopada. Bitwa rozpoczęła się 11 listopada w godzinach popołudniowych uderzeniem wojsk niemieckich z kierunku Torunia na Włocławek. Miasta broniły słabe i nieprzygotowane do obrony oddziały rosyjskiej 79. Dywizji Rezerwowej. Pomimo dużej przewagi Niemców Rosjanom udało się przez długi czas powstrzymać ich natarcie. Do ciężkich bojów doszło w rejonie Wieńca, Brzezia, Gąbinka, Mikanowa i Lubania. Trudny teren walk powodował, że obie strony poniosły duże straty w ludziach – było wielu zabitych i rannych. Po ciężkich walkach, oddziały niemieckie zepchnęły nieprzyjaciela w kierun­ku Falborza oraz zajęły Lubraniec.

W następnym dniu bitwa wkroczyła w decydującą fazę. Od godzin rannych 12 listo­pada na froncie od Wisły do Brześcia Kujawskiego oddziały niemieckie prowadziły ataki w kilku kolumnach. Walczono w rejonie Lubrańca i Kruszyna oraz Brześcia Kujawskiego, Pikutkowa i Guźlina. Równocześnie losy bitwy rozstrzygały się na przedpolach Włocławka. Po długim przygotowaniu artyleryjskim do szturmu ruszyła niemiecka 49. Dywizja Rezerwo­wa. Atak był prowadzony z kierunku Wieńca, Brzezia, Lipin i Mikanowa. Po całodziennych - niezwykle krwawych - walkach udało się Niemcom dotrzeć do granic Włocławka. Do naj­cięższych bojów doszło w rejonie Zazamcza, w trakcie których poległ niemiecki gen. Alfred von Briesen. Do końca dnia oddziałom niemieckim udało się zająć część miasta znajdującą się na lewym brzegu Zgłowiączki. Oddziały rosyjskie broniące Włocławka wycofały się stamtąd pod osłoną nocy, kierując się na Gostynin.

W południowej części frontu, w rejonie Chodcza i Chocenia, oddziały niemieckie bezskutecznie usiłowały zniszczyć kawalerię rosyjską, która odparła ataki i zadała napastnikom duże straty. Włocławek został ostatecznie zajęty przez Niemców 13 listopada 1914 roku. Rosyjski V Korpus Syberyjski, zagrożony okrążeniem, poniósłszy wielkie straty, wycofał się na południe od miasta.

Bitwa pod Włocławkiem stanowiła wstęp do wielkiej ofensywy niemieckiej zwanej „Operacją Łódzką”. Okupione dużymi stratami zwycięstwo Niemców doszło do skutku przede wszystkim dzięki wielu błędom popełnionym przez dowództwo rosyjskie, które nie wyciągnęło wniosków ze znanej opinii marsz. Paula von Hindenburga, iż obszar nad środ­kową Wisłą ma „zasadnicze znaczenie dla losów wojny” i tam właśnie „leży środek ciężkości wojny”.

Tomasz Wąsik