W 1856 r. zakończyła się wojna krymska, w której wojska rosyjskie zostały pokonane przez sprzymierzone siły Wielkiej Brytanii, Turcji, Francji i Sardynii. Klęska Rosjan ujawniła zacofanie cywilizacyjne państwa i słabość niezwyciężonego dotąd imperium. Polska, znajdująca się pod zaborami od końca XVIII w., postanowiła wykorzystać okazję i wzniecić kolejne powstanie narodowe.

Od 1856 r. na ziemiach polskich i za granicą zaczęły powstawać organizacje spiskowe złożone głównie z oficerów i studentów. Od czerwca 1860 r. w Warszawie odbywały się wielkie manifestacje patriotyczne, w których brały udział tysiące Polaków. Władze rosyjskie usiłowały rozpędzać zgromadzenia – w trakcie jednej z takich akcji 27 lutego 1861 r. zabito pięciu polskich patriotów. Ich uroczysty pogrzeb zamienił się w demonstrację jedności narodowej, w wielu miastach na ziemiach polskich odbywały się kolejne manifestacje. Rosjanie nie byli w stanie opanować sytuacji. Próbowali załagodzić negatywne nastroje polskiej społeczności, posługując się zarówno środkami pokojowymi, jak i represyjnymi – z jednej strony szli drogą ustępstw, polonizując częściowo administrację, a z drugiej nadal krwawo i bezwzględnie tłumili patriotyczne wystąpienia Polaków. Kraj znajdował się na krawędzi wybuchu, zwłaszcza kiedy 14 października wprowadzono w Królestwie Polskim stan wojenny. Spiskowcy polscy, mający wówczas w swych szeregach około 25 tysięcy ludzi, czekali tylko na okazję do wybuchu powstania. Dowództwo spisku – Komitet Centralny Narodowy – zajmowało się gromadzeniem broni i szkoleniem ochotników. Część działaczy była jednak przekonana o braku szans w przypadku otwartej wojny z Rosją i postanowiła uzyskać od cara kolejne ustępstwa drogą wzajemnych negocjacji.

W styczniu 1863 r. Rosjanie postanowili pozbyć się najbardziej niebezpiecznych spiskowców i ogłosili tzw. „brankę”, czyli przymusowy pobór do wojska. Na imiennych listach znalazły się nazwiska 12 tysięcy działaczy patriotycznych. W tej sytuacji Komitet Centralny Narodowy proklamował wybuch powstania na 22 stycznia 1863 r. Powstańcy nie byli odpowiednio przygotowani, a walki od początku miały charakter partyzancki. Mimo chwilowych sukcesów, np. opanowania linii kolejowej łączącej Polskę z Rosją, powstanie zamieniło się w serię potyczek między oddziałami insurgentów i regularną armią rosyjską.

Dnia 26 stycznia naczelnym wodzem całego powstania został Ludwik Mierosławski, uczestnik powstania listopadowego i krakowskiego, cieszący się sławą bojownik o wolność. 19 lutego Mierosławski stał na czele kilkusetosobowego oddziału, który właśnie się formował. Nieopodal Krzywosądza niezaprawieni w boju powstańcy zostali niespodziewanie zaatakowani przez żołnierzy rosyjskich dowodzonych przez pułkownika Jurija Szyldera – Szuldnera. Polacy, niespodziewający się ataku i w dodatku niewyćwiczeni w walce, musieli się wycofać w kierunku wsi Dobre. Tam też zostali rozbici i zmuszeni do odwrotu. Wśród poległych na polu bitwy znalazł się Wasiłkowski – rodzony brat Marii Konopnickiej.

Bitwa pod Krzywosądzem ukazała, że sam zapał do walki o niepodległość – bez właściwego przygotowania się i prawidłowej oceny własnych możliwości – nie wystarczy, aby pokonać zaborców i wywalczyć niezawisłość od obcych mocarstw.

Bogusław Bogucki